Poniżej prezentujemy treść sprostowania i odpowiedzi na nie, dotyczące wypowiedzi udzielonych przez Alberta Stankowskiego, w wywiadzie Fundamenty pamięci getta warszawskiego (SŻ 05/2025), które ukazały się na łamach lipcowego Słowa Żydowskiego.
Sprostowanie Stowarzyszenia Żydowski Instytut Historyczny w Polsce dotyczące stwierdzeń zawartych w wywiadzie z p. Albertem Stankowskim opublikowanym w numerze 5/2025 „Słowa Żydowskiego” pt. Fundamenty pamięci getta warszawskiego
Nieprawdziwe jest stwierdzenie pana Alberta Stankowskiego jakoby wypożyczenie jednej z metalowych skrzynek Podziemnego Archiwum Getta Warszawy do Muzeum Getta Warszawskiego nie doszło do skutku z powodu wypowiedzenia przez Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny w Polsce jakiejkolwiek umowy z tym muzeum.
Umowa dotycząca wypożyczenia skrzynki została zawarta 10 października 2023 r. między panem Albertem Stankowskim a panią Moniką Krawczyk, ówczesną dyrektorką Żydowskiego Instytutu Historycznego im. E. Ringelbluma – bez wiedzy i zgody Stowarzyszenia. Było to naruszenie art. 3 Umowy Depozytowej z 5 września 2017 r., na mocy której Instytut sprawuje opiekę nad zbiorami należącymi do Stowarzyszenia. Stowarzyszenie zostało poinformowane o zawarciu umowy o wypożyczenie skrzynki dopiero po zmianie dyrekcji Instytutu. W związku z tym, 10 czerwca 2024 r. przekazało Instytutowi oświadczenie wskazujące na istotną wadę prawną tej umowy. W efekcie Instytut wypowiedział ją 17 czerwca 2024 r., a za zgodą Stowarzyszenia rozpoczęto nowe negocjacje dotyczące wypożyczenia obiektu na wystawę stałą w Muzeum Getta Warszawskiego.
Echa wywiadu
Odpowiedź na sprostowanie Stowarzyszenia Żydowski Instytut Historyczny w Polsce dotyczące wywiadu pt. „Fundamenty pamięci getta warszawskiego”, opublikowanego w „Słowie Żydowskim”, nr 5/2025.
W związku z opublikowanym sprostowaniem Stowarzyszenia Żydowski Instytut Historyczny w Polsce, odnoszącym się do mojej wypowiedzi w wywiadzie udzielonym Chrystianowi Orzeszko, który ukazał się na łamach majowego wydania „Słowa Żydowskiego”, podtrzymując w całości moją wypowiedź jako zgodną z prawdą, pragnę przedstawić następujące wyjaśnienie:
We fragmencie mojej ww. wypowiedzi, który to fragment został przytoczony przez SŻIH stwierdziłem, że „wypożyczenie jednej z czterech zachowanych metalowych skrzynek zawierających pierwszą część Podziemnego Archiwum Getta Warszawy nie doszło do skutku, gdyż Stowarzyszenie wypowiedziało umowę”. Wyjaśniam, że było to skrótowe odniesienie do stanu faktycznego bowiem: umowa użyczenia, zawarta 10 października 2023 roku pomiędzy Żydowskim Instytutem Historycznym im. Emanuela Ringelbluma a Muzeum Getta Warszawskiego, została ostatecznie wypowiedziana, co skutkowało zawieszeniem działań związanych z wypożyczeniem tego obiektu.
Wypowiedź ta stanowiła obiektywną ocenę sytuacji co do konsekwencji i ryzyka braku prezentacji obiektu na wystawie. Pismo Stowarzyszenia z dnia 10 czerwca 2024 roku, skierowane do p.o. dyrektora ŻIH, dr. Michała Trębacza, w którym zakwestionowano ważność zawartej umowy oraz wskazano na brak zgody Stowarzyszenia jako właściciela zbioru, doprowadziło do jej wypowiedzenia przez Instytut w dniu 24 czerwca 2024 roku. Okoliczności te nie mogą być kwestionowane, bowiem zarówno przedstawiciele Stowarzyszenia, jak i Instytutu, dokładnie na to się powołali.
Warto podkreślić, że rozmowy pomiędzy Muzeum Getta Warszawskiego a Żydowskim Instytutem Historycznym im. Emanuela Ringelbluma toczyły się za wiedzą i aprobatą ich wspólnego organizatora – Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Po stronie Muzeum Getta Warszawskiego udział w ich prowadzeniu oraz uzgodnieniu treści umowy użyczenia brała także ówczesna wicedyrektor MGW, p. Hanna Wróblewska, obecna Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
ŻIH, zawierając umowę użyczenia z MGW, oświadczył wobec MGW, że działał w dobrej wierze, jako podmiot uprawniony do dysponowania obiektem. W treści umowy nie wskazano, że Instytut jest właścicielem przedmiotu – co wyklucza zarzut rzekomego wprowadzenia w błąd.
Umowa z dnia 10 października 2023 roku została zawarta przez ówczesną dyrekcję ŻIH, co potwierdza, że stanowiła wyraz oficjalnego stanowiska instytucji sprawującej zgodną z prawem opiekę nad zbiorami. Należy zaznaczyć, że kwestia własności zbiorów (do których należy także metalowa skrzynka będąca przedmiotem ww. umowy użyczenia), jak również praw majątkowych do materiałów, pozostaje przedmiotem wątpliwości i podnoszonych od wielu lat argumentów – SŻIH nie wykazało jednoznacznie i bezspornie ani prawa własności, ani tytułów prawnych do autorskich praw majątkowych. Tym samym nie sposób uznać, że ŻIH działał w złej wierze zawierając umowę użyczenia z MGW, skoro posiada i dysponuje przedmiotem tej umowy.
Na marginesie tej kwestii warto odwołać się do artykułu prof. Andrzeja Rykały, opublikowanego w czasopiśmie „Studia Judaica” 20 (2017), nr 2 (40), s. 333–388, pt. Żydowski Instytut Historyczny jako instytut i stowarzyszenie. Profil działalności i zmiany prawno-organizacyjne. Autor wskazuje, że instytucją, która po 1944 roku zainicjowała zbieranie materiałów dotyczących historii polskich Żydów, była Centralna Żydowska Komisja Historyczna, działająca przy Centralnym Komitecie Żydów w Polsce. Po likwidacji CKŻP i Żydowskiego Towarzystwa Kultury (ŻTK) w dniu 29 października 1950 roku, na mocy decyzji podjętej podczas połączonej konferencji przedstawicieli obu instytucji, powołano Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce (TSKŻ), które stało się ich sukcesorem. Statut TSKŻ przewidywał członkostwo „każdego Żyda – obywatela Polski”, a wśród jego celów znalazło się m.in. „popieranie naukowo-badawczej pracy żydowskich historyków, grupujących się wokół Żydowskiego Instytutu Historycznego”.
Dlatego decyzja o wypowiedzeniu umowy zawartej z Muzeum Getta Warszawskiego przez p.o. dyrektora ŻIH, dr. Michała Trębacza, wywołała we mnie głębokie zaskoczenie i smutek. Jako polski Żyd oraz osoba od wielu lat zaangażowana w upamiętnianie historii społeczności żydowskiej w Polsce, z dużym niepokojem przyjąłem wiadomość o jednostronnym rozwiązaniu tej umowy, dokonanym zaledwie dwa miesiące po objęciu stanowiska przez obecnego dyrektora ŻIH.
Umowa zawarta pomiędzy Muzeum Getta Warszawskiego a Żydowskim Instytutem Historycznym miała na celu przede wszystkim wspólne działania na rzecz upamiętnienia Zagłady oraz dziedzictwa Żydów polskich, w tym realizację wystawy stałej Muzeum Getta Warszawskiego. Szczególnie niezrozumiałym i budzącym poważne wątpliwości pozostaje fakt, że jednym z powodów wypowiedzenia umowy miało być rzekome nieprzedstawienie publiczne scenariusza tej wystawy.
Pragnę stanowczo zaznaczyć, że scenariusz historyczny i narracyjny wystawy stałej MGW był wielokrotnie prezentowany – również na stronach internetowych MGW – i został opracowany przez wybitnych badaczy Zagłady, uznanych zarówno w Polsce, jak i za granicą. Projekt ten spotkał się z szeroką akceptacją ze strony przedstawicieli społeczności żydowskiej i był poddany opiniowaniu przez uznanych historyków i badaczy Zagłady.
Wśród osób, które zapoznały się ze scenariuszem narracyjnym wystawy stałej MGW, znaleźli się członkowie Rady MGW, m.in.: Colette Avital, przewodnicząca organizacji Ocalałych z Zagłady w Izraelu; błp. Marian Turski, historyk, dziennikarz i ocalały z Auschwitz; Wacław Kornblum, Ocalały z getta warszawskiego; Michael Schudrich, naczelny rabin Polski; Artur Hofman, prezes Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce; Gideon Nissenbaum, prezes Fundacji im. Rodziny Nissenbaumów oraz Irene Kronhill Pletka, prezes The Kronhill Pletka Foundation. M.in. ww. członkowie Rady MGW wypowiadali się na temat treści tego scenariusza, a zatwierdzając plany działalności MGW na poszczególne lata, akceptowali także treści i przekaz historyczny, wypracowany przez profesjonalnych historyków, pracujących na rzecz powstania wystawy.
Zważywszy na powyższe, decyzja o zakończeniu współpracy z Muzeum Getta Warszawskiego jawi się jako działanie sprzeczne z ideą wspólnotowego upamiętnienia historii i doświadczeń żydowskich w Polsce. Apeluję zatem o refleksję i ponowne rozważenie tej decyzji przez ŻIH i SŻIH, mając na uwadze dobro pamięci historycznej, odpowiedzialność wobec Ocalałych oraz potrzebę jedności w działaniach na rzecz prawdy i edukacji o Zagładzie.
Z zadowoleniem przyjmuję deklarację SŻIH o gotowości do umożliwienia prezentacji skrzynki na wystawie stałej Muzeum Getta Warszawskiego. Z aktualnej sytuacji wynika jednak, że mimo deklarowanej dobrej woli – zarówno po stronie dyrekcji MGW, jak i SŻIH – do tej pory nie udało się zawrzeć umowy o użyczeniu tego wyjątkowego obiektu. Skrzynka, w której przechowywana była pierwsza część Archiwum Ringelbluma, to jeden z najważniejszych artefaktów polsko-żydowskiego dziedzictwa i historii Holokaustu. Jako depozytariusz, SŻIH odgrywa kluczową rolę w umożliwieniu jego udostępnienia w celu prezentowania na wystawie stałej MGW, co czyni jego decyzje szczególnie istotnymi dla realizacji wspólnej misji pamięci i edukacji przyszłych pokoleń.
Albert Stankowski
